|
Надыходзіць чароўны
час, калі людзі могуць варажбіць на будучыню, прыходзіць у госці адзін да
аднаго ды атрымліваць салодкія пачастункі. Час гэты называецца Калядамі.
А якое свята без кніг? Давайце возьмем у рукі кнігу "Беларускія народныя
святы для дзяцей" ды пазнаёмімся бліжэй з самым вясёлым народным звычаем.
Каляды ў
беларусаў-язычнікаў былі адным з самых містычных і самых вясёлых свят. Увесь
святочны калядны перыяд уключаў у сябе 12 дзён паміж самімі Калядамі (7
студзеня) і Вадохрышчам (19 студзеня), а ў каталіцкім хрысціянстве — з поўдня
25 снежня да раніцы 6 студзеня.
Свята звязвалі з
паваротам зімы на лета і нараджэннем новага сонца. Яго ўяўлялі ў вобразе
дзіцяці, выкрадзенага вядзьмаркай Зімой і ператворанага ў ваўка. Гарачыя промні
маладога сонца быццам спальвалі ваўчыную скуру і вызвалялі дзіця з палону
цёмных сіл.
Першы дзень
Калядаў лічыўся пачаткам астранамічнага новага года. Ён меў глыбокі свяшчэнны
сэнс, бо азначаў для нашых продкаў адраджэнне, пераход ад смерці да жыцця.
У гэты дзень
даўжыня светлавога дня пачынала павялічвацца і час паварочваў на вясну. Па
павер’ях, з пачаткам Калядаў душы памерлых пачыналі вяртацца з таго свету, а
нячыстая сіла і ведзьмы — спраўляць шабаш.
Існуюць розныя
версіі паходжання слова «Каляды», але сярод найболып верагодных: ад лацінскага
«календа» — першы дзень кожнага месяца ці ад славянскага слова «кола», якое ў
старажытнасці абазначала сонечны дыск.
Калядой называлі
дзень зімовага сонцавароту (днём летняга было Купалле), язычніцкае боства сонца
і ўвасабленне навагодняга свята, прыезду якога нецярпліва чакалі ў вёсцы.
Дарэчы, Калядой для нашых продкаў былі і накалядаваныя падарункі ў выглядзе
каўбас, кумпякоў, сала, прадуктаў з зерня і іншага. Некалі называлі Калядой і
спецыяльна адкормленую да Калядаў свінню, якую рэзалі перад самім святам.
Сёння Каляда, ці
Каляды, — менавіта святочны перыяд. Сярод іншых назваў свята: Калядныя святкі,
Зімовыя святкі.
Паколькі заміранне
прыроды на восеньска-зімовы перыяд і ажыванне яе ў вяснова-летні нашы продкі
звязвалі з міфічнымі сіламі, добрымі і злымі, то з дапамогай магічных дзеянняў
і абрадаў яны стараліся ў калядны перыяд іх улагоджваць і прасіць спрыяння ў
сваёй цяжкай працы ці хаця б не мяшаць.
3 прыходам
хрысціянства на нашу зямлю ўтварыліся дзве традыцыі святкаванняў: праваслаўная
і язычніцкая. Каляды былі падпарадкаваны рэлігійнаму святу Нараджэння Сына
Божага Ісуса Хрыста — святу Раства, і любімыя народам вясёлыя традыцыі былі
крыху зменены на царкоўны лад, а многія язычніцкія абрады сталі асуджацца. 3
прыходам хрысціянства нашы продкі сталі называць Каляды і «святымі вечарамі»,
звязваючы іх з нараджэннем Божага Сына.
Як рыхтаваліся
Да Калядаў
рыхтаваліся загадзя і старанна, імкнучыся рабіць усё па традыцыі правільна, каб
не заслужыць сабе пакарання ад вышэйшых сіл і Усявышняга.
Недзе за тыдзень
прыбіралі і вымывалі хату, упрыгожвалі яе сваімі рукамі (тканымі і вышыванымі
вырабамі, яловымі галінкамі, выраблялі выцінанкі і саламянага «павука»),
рамантавалі гаспадарчыя пабудовы, стараліся пашыць новае адзенне, разлічыцца з
пазыкамі, дарабіць усе пачатыя справы. Моладзь майстравала маскі і карнавальныя
касцюмы. У гэты час дзяўчаты і жанчыны хадзілі на вячоркі, дзе, спяваючы
перадкалядныя песні, пралі, ткалі, шылі і вышывалі. Вечарам апошняга дня ўсе
мыліся і апраналіся ў чыстае.
Калядам
папярэднічаў пост, які прадугледжваў устрыманне не толькі ад скаромнай ежы, але
і ад весялосці і залішняй жыццёвай актыўнасці.
Гэта быў час думак
пра святое — нараджэнне Божага Сына, які прынёс людзям святло духоўнасці і
дабрыні.
Перад Калядамі
праводзілі шэраг магічных дзеянняў дзеля поспехаў у гаспадарцы ў новым годзе.
Засцілалі падлогу ў хаце саломай, падкідаючы яе да столі, каб у новым годзе
такімі высокімі выраслі каласы на ніве і быў багацейшы ўраджай жыта. Ножкі
стала туга звязвалі, каб жывёла ў новым годзе не скакала цераз загародкі і не
калечыла ногі. Клубкі пражы ў хаце вельмі туга сцягвалі, каб капуста ў новым
годзе не была чарвівай.
Замест звычайнай
для нас навагодняй яліны ў старадаўнія часы ў першы дзень Калядаў у хату
ўносілі неабмалочаны сноп жыта або пшаніцы, упрыгожаны яркімі стужкамі. У
некаторых мясцінах яго называлі таксама, як і свята, Калядой. Па заканчэнні
свят частку зерня з яго пакідалі для веснавой сяўбы, частку ж аддавалі з’есці
хатняй жывёле.
У некаторых
мясцінах такі сноп замяняла саламяная лялька, якая сімвалізавала сабой
нованароджаны год. Часам на покуці рабілі гняздо з сена, куды ставілі куццю
(калядную кашу) у гаршку і бохан хлеба. Так сімвалічна стараліся запраграмаваць
сабе дабрабыт, здароўе і шчасце на цэлы год.
У вечаровы і
начны час на Каляды варажылі на ўраджай, прыплод жывёл, здароўе, дабрабыт, шлюб
і колькасць дзяцей. У хрысціянскія часы варажба стала асуджацца царквой, бо
гэта было перажыткам язычніцтва.
Падчас
традыцыйнай вячэры-Куцці варажыла ўся сям’я, выцягваючы з-пад абруса сцяблінкі
сена ці саломы: доўгая прадказвала гаспадарам і іх дзецям, што лён уродзіцца
доўгім, а старым — што іх век будзе доўгім, кароткая — наадварот. Уторквалі
лыжку ў гаршчок з куццёй і глядзелі: калі яна стаяла, не хілячыся на бок, то
чакалі, што ў новым годзе будзе багаты ўраджай збожжа. Тое самае абяцаў і поўны
(а не пусты) колас, выцягнуты з пастаўленага ў чырвоным куце снапа.
У першы
дзень свята з асаблівым хваляваннем чакалі першага госця: калі гэта быў мужчына,
то яго прыход абяцаў шанцаванне і дабрабыт у новым годзе, прыход жанчыны —
непрыемнасці. Калі ў сям’і была цяжарная, гэта прадказвала пол будучага
дзіцяці.
Было шмат
спосабаў для маладых незамужніх дзяўчат даведацца, ці пойдуць яны ў гэтым годзе
замуж. Некалькі дзяўчын абдымалі рукамі плот і лічылі ў ім колькасць дошак ці
прыносілі вязанку дроў і лічылі ў іх паленцы, каб даведацца, будзе цот ці
лішка. Ад гэтага залежала, будзе дзяўчына ў пары ў гэтым годзе ці не.
Маладыя
прыгажуні клалі аладкі перад сабакам ці зерне перад пеўнем і глядзелі, чые
першыя з’есць жывёліна, тая і пойдзе першай замуж і будзе шчаслівай у жыцці.
Дзяўчына
выходзіла на вуліцу і пыталася імя першага стрэчнага мужчыны: такім жа, верыла,
будзе і імя яе мужа. Стоячы на ўзгорку, прасейвалі снег праз сіта, каб пачуць,
дзе забрэша сабака, — у той бок, лічылі, і замуж возьмуць. Дзяўчына глядзела на
свечку праз пярсцёнак, каб там убачыць свайго жаніха. Варажылі і з люстрам,
спрабуючы ўбачыць суджанага ў ім. Але гэта лічылася небяспечным, бо верылі, што
ў люстры мог паказацца і чорт.
Паклаўшы сабе пад падушку мужчынскі грабянёк ці
рэмень, дзяўчына клалася спаць у адной панчосе і казала: «Хто прыйдзе маю ножку
разуваць?» Каго яна сніла, той, верылі, і будзе яе будучым мужам. Пад ложак
маглі ставіць «масток» — міску з вадой, з пакладзенай цераз яе лыжкай. Дзяўчыне
павінен быў прысніцца хлопец, які перавядзе яе цераз раку, — ён і будзе
суджаным.
 Забароны
У калядны перыяд забаранялася працаваць, асабліва
ствараць рамесныя вырабы. Напрыклад, нельга было прасці, шыць, ткаць, плесці
кошыкі. Лічылася, што ў выпадку парушэння гэтага правіла ў гаспадарцы пачнуцца
непрыемнасці, напрыклад прападзе карова ці свіння. Можна было рабіць толькі самае неабходнае — гатаваць
ежу і карміць хатнюю жывёлу.
Калядныя прыкметы
Неба ў густых зорах ў Калядную ноч і шмат шэрані на
дрэвах прадказвалі летам шмат збожжа, добры прыплод хатняй жывёлы ў гаспадарцы
і многа грыбоў у лесе. Калі лясныя сцежкі не замятаў снег, то чакалі шмат
чарніц.
Верылі: калі на Каляды ішоў ціхі, спакойны снег, то
будуць надзвычай добра пладзіцца пчолы; калі ішоў мокры снег, то летам усё
будзе добра радзіць; калі была вялікая завіруха, то летам чакалі часты град;
калі было суха, без дажджу і снегу, то рыхтаваліся да засухі і неўраджаю.
| 
